فرزانه فرجامی
اگر چاپ را انتقال نقش از صفحة چوبي حكاكي شده بر كاغذ بدانيم، در قرن ۷ق / ۱۳م در عصر ايلخانان چاپ به ايران راه يافت. گيخاتوخان براي تأمين نياز خود به پول نقد، در ۶۹۳ق / ۱۲۹۴م دستور داد پول كاغذي (چاو) را، به همان شكلي كه در آن زمان در چين رواج داشت، چاپ كنند. اين پول در «چاوخانة» تبريز چاپ شد.
حروف چاپي نخستين بار در ۱۰۳۸ق / ۱۶۲۹م از اروپا، به تشويق شاه عباس، وارد ايران شد. شواهد نشان مي‌دهد كه حروف چاپي عربي و فارسي، همراه با دستگاه ساده و ابتدايي چاپ، در جلفاي اصفهان در اختيار فرقة مسيحيان كرملي بوده است. نخستين كتاب چاپي در ايران، كتابي به زبان ارمني است كه در ۱۰۵۱ق / ۱۶۴۱م در جلفا و به كوشش كشيشان ارمني چاپ شد. اين كتاب شرح احوال قديسان و گروهي از روحانيان مسيحي بود كه در ۷۰۵ صفحه با ابعاد ۲۵.۵ × ۱۸ و به صورت دو ستوني چاپ شده است.۱
در زمان صفويان، افشاريان، و زنديان در زمينة چاپ، فعاليت چنداني صورت نگرفت. تحوّل جدي چاپ در ايران، در زمان فتحعلي شاه روي داد. در اين زمان، به همت عباس ميرزا، چند تن براي آموختن فن چاپ به كشور انگلستان و روسيه اعزام شدند و پس از آموختن اين فن، براي نخستين بار، دستگاه‌هاي چاپ سربي* را به ايران آوردند.۲
در همين زمان ميرزا زين‌العابدين تبريزي به دستور عباس ميرزا به روسيه اعزام شد تا فنون چاپ و روش ساختن مركب را فراگيرد. وي پس از بازگشت به ايران، چاپخانه‌اي را در تبريز با حروف سربي راه‌اندازي كرد.۳ نخستين كتاب چاپ سربي به نام رسالة فتحنامه دربارة جنگ‌هاي ايران و روسيه، در اين چاپخانه به طبع رسيد. اين چاپخانه تا سال ۱۲۴۵ق / ۱۸۲۹م داير بود.۴ اولين چاپخانة سنگي هشت سال پس از چاپ سربي، باز هم به ابتكار عباس ميرزا به ايران وارد شد. اين چاپخانه نيز در تبريز داير گرديد.۵
چاپ و نشر كتاب در تهران از سال ۱۲۳۹ق / ۱۸۲۳م آغاز شد. تهران پس از اصفهان و تبريز، سومين شهر از حيث تاريخ چاپ و نشر كتاب در ايران است. فهرست چاپكرده‌هاي چهار دهه و اندي از روزگاران نخستين نشر كتاب در تهران كه به ضميمة كتاب گنجينه اثر ميرزا عبدالوهاب معتمدالدوله به چاپ رسيده است، خود مشتمل بر روايتي از مراحل نخستين كار است. اين فهرست نشان مي‌دهد كه از سال ۱۲۳۹ تا ۱۲۸۲ق / ۱۸۲۳ تا ۱۸۶۶م بيش از ۳۳۸ عنوان كتاب در تهران انتشار يافته است.۶
در عصر ناصرالدين شاه قاجار چاپ رونق بيشتري يافت، چاپخانه‌هاي تازه‌اي تأسيس شد، و براي نخستين بار در ايران روزنامه و مجله منتشر گرديد. انقلاب مشروطة ايران نقطة عطفي در تاريخ چاپ و نشر ايجاد كرد. در آن زمان چاپ كتاب، اعلاميه، روزنامه، و بيانيه‌هاي سياسي رونق بيشتري داشت. پس از جنگ جهاني اول، دورة تازه‌اي در فعاليت‌هاي چاپي ايران آغاز شد و چاپخانه‌هاي دولتي و غيردولتي تازه‌اي تأسيس گرديد. پس از جنگ جهاني دوم نيز شاهد رونق مواد چاپي هستيم؛ در اين زمان چاپخانه‌ها به طور شبانه‌روزي كار مي‌كردند. در ۱۳۲۰ش چاپگران داخلي با دستگاه‌هاي چاپ نظير لاينوتايپ آشنا شدند و در انجام امور چاپ از آن استفاده كردند. در ۱۳۳۵ش چاپخانة عظيم و مجهزي به نام چاپخانة افست تأسيس شد كه نيازهاي كشور را در زمينة كتاب‌هاي درسي تأمين مي‌كرد. در سال ۱۳۴۰ش چاپخانه‌هاي روزنامة كيهان و اطلاعات در توسعه، تجهيز، و تكميل دستگاه‌هاي خود گام‌هاي بلندي برداشتند. از ۱۳۵۰ش به بعد، ماشين‌هاي لاينوترون [۱]وارد چاپخانه‌هاي كشور گرديد كه سبب توسعة بيشتر اين مراكز شد.۷
در اين زمان، تعداد چاپخانه‌ها در شهر تهران رو به افزايش نهاد به صورتي كه تا اسفند ۱۳۵۵ش تعداد ۳۹۹ چاپخانه در تهران فعاليت داشت. ۴۸.۲ درصد اين چاپخانه‌ها در دهة ۱۳۴۰-۱۳۴۹ش تأسيس شده بود كه گسترش صنعت چاپ را در اين دهه نشان مي‌دهد.۸
پس از استقرار نظام جمهوري اسلامي ايران در ۱۳۵۷ش؛ حجم تنوع مطالب چاپي افزايش پيدا كرد. در دهة ۱۳۶۰ش، رايانه در ايران به سرعت رواج يافت و براي حروفچيني مورد استفاده قرار گرفت. كاربرد گستردة رايانه‌هاي شخصي، كار حروفچيني، صفحه‌آرايي، و ديگر فعاليت‌هاي چاپ را تسهيل كرد. استفاده از چاپگرهاي ليزري و پويشگرها [۲]در دهة ۱۳۷۰ش چهرة چاپ را دگرگون ساخت. هم اكنون حروفچيني با رايانه و دستگاه‌هاي لاينوترون بزرگ و كوچك و برخي دستگاه‌هاي مشابه انجام مي‌گيرد.۹
در حال حاضر، صنعت چاپ، به مدد استفاده از فن‌آوري‌هاي نوين، تحول چشمگيري يافته است.
مآخذ:
آذرنگ، عبدالحسين. آشنايي با چاپ و نشر. تهران: سمت، ۱۳۷۵، ص ۱۰۲-۱۰۳.
گلپايگاني، حسن. «تاريخ چاپ و چاپخانه در ايران (۲): چاپ چنين آغاز شد»، صنعت چاپ. ش ۱۱۰، آذر ۱۳۷۰، ص ۴۲-۴۳.
همو. «تاريخ چاپ و چاپخانه در ايران (۳): تأسيس اولين چاپخانة سربي در تبريز»، صنعت چاپ. ش ۱۱۱، دي ۱۳۷۰، ص ۴۴.
«فن كتابت و تصوير و صحافي»، ايرانشهر. تهران: يونسكو، ؟، ج ۱، ص ۷۴۷-۷۴۸.
سير تكامل چاپخانه و مطبوعات در ايران. تهران: وزارت اطلاعات، ۱۳۵۱، ص ۴.
قاسمي، فريد. «سرآغاز چاپ كتاب در تهران: نگاهي به دو فهرست»، جهان كتاب. س پنجم، ش ۱۹-۲۲، دي ـ بهمن ۱۳۷۹، ص ۳۱.
آذرنگ. همان. ص ۱۰۵-۱۰۷.
دميرچي، اسماعيل. «آمار ۱۶ سال پيش از چاپخانه‌هاي تهران»، صنعت چاپ. ش ۱۱۶، مرداد و شهريور ۱۳۷۱، ص ۴۱.
آذرنگ. همان. ص ۱۰۷-۱۰۸.
بدون دیدگاه