تاریخ صنعت چاپ از آغاز تا شهریور ۱۳۲۰ / بخش نخست
گفت‌وگو با سید فرید قاسمی
کتاب ماه کلیات » تیر و مرداد و شهریور ۱۳۸۵ – شماره ۱۰۳ و ۱۰۴ و ۱۰۵
کمتر از دو قرن از پیشینه ورود صنعت چاپ به ایران می‌گذرد، بررسی سیر تحولات تاریخ صنعت چاپ در ایران از اولین کتاب چاپ شده تا شهریور ۱۳۲۰ بهانه گفت‌وگوی ما با سید فرید قاسمی پژوهشگر مطبوعات بود.
پیشینه چاپ در ایران به چه دوره تاریخی برمی‌گردد؟
چاپ‌پژوهان،تاریخ چاپ را با یادآوری پیشینه مهرسازی شروع می‌کنندکه ۵۰۰۰ سال در جهان و ۳۵۰۰ سال در ایران سابقه دارد.
تاریخ شکل‌گیری چاپ به مفهوم امروزی به چه دوره‌ای باز می‌گردد؟
چاپ در ایران دست کم حدود۳۷۸ سال تاریخ گسسته و حدود ۱۹۴ سال پیشینه پیوسته دارد. سرآغاز تاریخ گسسته، چاپ کتاب ساغموس(زبور داوود در جلفای اصفحان در ۱۴۰۸ ق./۱۶۳۸ م.) و مبدا تاریخ پیوسته تقریبا از ۱۲۳۳ قمری از تبریز آغاز می‌شود.از ذکر اما و اگرهای تاریخی نیز تا سند جدی بدست نیاید،خودداری خواهیم کرد.
با ورود چاپ،به چاپخانه چه می‌گفتند؟
آنچه ما امروز چاپخانه می‌نامیم،در یکصد و بیست سال نخست حیات پیوسته چاپ بیش از ۱۸ نام داشته که مشهورترین‌شان«باسمه خانه»و «مطبعه»و مهجورترینش نزد امروزیان«کارخانه تمثیل»است.
چه نوع چاپ‌هایی در ایران مرسوم بود و تا چه زمانی از آن‌ها استفاده می‌شد؟
در دوره‌های اولیه سه نوع چاپ سنگی،حروفی(سربی)و ژلاتینی معمول بود.ژلاتینی حدود هفت دهه و چاپ سنگی بیش از یکصد و بیست سال در تهران دوام آوردند و رفته رفته منسوخ شدند.
روز تأسیس چاپخانه در چه برههء زمانی بود؟
۸۰ سال اول چاپ و نشر در دوره‌های فتحعلی شاه،محمد شاه و ناصر الدین شاه گذشت.جست‌جوهایم از لابه‌لای روزنامه‌ها و کتاب‌های اولیه نشانگر آن است که که هشت دهه نخست دست کم ۴۳ چاپخانه در ایران تأسیس شده است.
چهره‌های شاخص دوره‌های اول چه کسانی بودند؟
حدود ۳۴ تن مؤثر و ۲۱ تن مروج چاپ و چاپکاران را در دفترم به ثبت رسانده‌ام.همه این افراد منشأ اثر و ثمر بوده‌اند.اما بعضی آثار سبب اشتهار بیشتری شده،مثلا کتابدوستان در دوران فتحعلی شاه و محمد شاه متوجه تکیه منوچهر خان بودند تا کتاب‌های مشهور به معتمدی را ببینند. کتاب‌های یاد شده به همت میرزا زین العابدین تبریزی و زیر نظر معتمد الدوله چاپ می‌شد.هم‌چنین نگاه‌ها متوجه تشکیلات چاپ و نشر حاج عبد المحمد در دروازه دولاب تهران بود،او هم«بانی»بود و هم چاپگر.
دربارهء«بانی»بیشتر توضیح بدهید.
در ادوار اولیه به سرمایه‌گذار کتاب«بانی»می‌گفتند.بانی‌ها بوسیله تجاری که به ولایات اجناس مختلف می‌برند،کتاب‌های خود را پخش می‌کردند و به فروش می‌رساندند.تاجران نخستین پخشگران کتاب در تاریخ معاصر ایران هستند.
مخالفت‌هایی هم در آن دوران وجود داشت؟
بله،گسسته‌گی‌ها موجب شده که آن دسته از فعالان چاپ که در قید حیات‌اند،ساخت کاغذ و حروف‌ریزی را در ایران دوره قاجار انکار کنند،در صورتی که در این زمینه اسناد غیر قابل انکاری بر جای مانده است.
