در گفت‌وگو با سید فرید قاسمی
رابطه دولت و چاپخانه‌ها در ادوار اولیه چگونه بود؟
در ۳۸ سال نخست حیات چاپ در تهران،امور چاپخانه‌ها در دستگاه دولت متولی اختصای نداشت.از سال ۱۲۷۷ قمری ادارهء«دار الطباعه»بر پا شد. این اداره نخست امور چاپخانه‌های دولتی را بر عهده داشت،اما بعدها عریض و طویل شد و آن را«وزارت انطباعات»نام نهادند.این وزارتخانه که تا سال ۱۳۲۵ قمری برقرار بود به امور چاپخانه‌ها رسیدگی می‌کرد.پس از وزارت انطباعات امور چاپخانه‌ها به«وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه»محول شد.
با وجودی که چاپ حروفی سابقه بیشتری نسبت به چاپ سنگی دارد،چرا از چاپ سنگی در دوره ناصری و مظفری استفاده نشد.
علت‌های گوناگونی داشت.مرتبت علمی و نفوذ خوشنویسان نسبت به حروف‌چین‌ها،ارزانی و اقبال عمومی،کم‌غلطی و چشم‌نوازی کتاب‌ها موجب شد،چاپ‌کرده‌های سنگی بازار گرمتری نسبت به چاپ حروفی داشته باشند.در دورهء مظفری زمزمه‌هایی برای برچیدن چاپ سنگی برخاست که تا حدودی نتیجه‌بخش بود،اما نتوانست در آن دوره چاپ سنگی رامنسوخ کند واین شیوه چاپ به موازات چاپ حروفی حتی تا پس از شهریور ۱۳۲۰ در بعضی نقاط دوام آورد ودر دهه ۲۰ برچیده شد البته ساییدگی حروف در عهد قاجار،ارزبری و آلودگی هوا بوسیله چاپ حروفی به دوام چاپ سنگی کمک کرد.از یک سوسنگی کاران مطابع وصنعتگران ایرانی با تغییر سعی کردند از دشواری‌های کار با چاپ سنگی بکاهند وکار را آسان کنند و از سویی دیگر پاره‌ای از کتاب‌های سنگی جلوه‌گاه هنرنمایی نقاشان وخوشنویسان شد ودقت نظران چاپکاران برای نفاست کارهای چاپی میراث ارزشمندی بوجود آورد.
پس از صدور فرمان مشروطه چاپخانه‌ها چه وضعیتی پیدا کردند؟
چاپخانه‌ها بیشتر در خدمت مطبوعات بودند و سفارش‌ها افزایش یافت.وکیل چاپخانه‌داران و صحافان و کاغذفروشان و کتابفروشان به مجلس اول رفت و بدین ترتیب فصل اول قانون مطبوعات به چاپخانه و کتابفروشی اختصاص پیدا کرد. سفارش به چاپخانه‌ها زیاد شد،صاحبان چاپخانه‌ها بر ساعات کار افزودند و کارگران بی‌وقفه مشغول انجام کارهای چاپی شدند. مشکلات صنفی کارگران چاپخانه موجب شد که کارگران مطابع تهران گرد هم آیند و اولین تشکل کارگری را در تهران تشکیل دهند.این تشکل تا پیشامد بهارستان حیات داشت و بعد متوقف شد.با سقوط محمد علی شاه مجددا چاپکاران به فکر تشکیل اتحادیه کارگران چاپخانه‌ها افتادند و با ۱۴ روز تعطیلی و انتشار نشریه اتفاق کارگران در ۱۸ جمادی الثانی ۱۳۲۸ قمری فعالیت صنفی خودشان را از سر گرفتند.
در آن سال‌ها وضعیت تجهیزات چاپخانه‌ها چگونه بود؟
در دوره نایب السلطنه‌ها و نیز احمد شاه رفته رفته چاپخانه‌ها مجهزتر شدند و چاپخانه‌های جدیدی تأسیس شد.
لطفا از این چاپخانه‌های جدید نام ببرید.
چاپخانه‌های چاپ سربی قشون،چاپخانه چاپ سربی ایران(شرکت ( چاپخانه چاپ سنگی مروی،چاپخانه چاپ سربی مدرن یا شرکت چاپخانه مدرن،چاپخانه چاپ سربی نهضت شرق از جمله چاپخانه‌هایی بودند که در آن سال تأسیس شدند.
پس در دوره احمد شاه کار چاپ رونق داشته است؟
بله،رونق کار چاپ سبب شد،بر تعداد چاپخانه‌ها افزوده شود.
پراکندگی چاپخانه‌ها به چه شکلی بود؟
برای پاسخ به این سؤال،باید یک سال را برای شما مثال بزنم.مثلا در سال ۱۲۹۷ خورشیدی،ایران ۳۸ چاپخانه داشت.۱۳ چاپخانه در تهران و ۲۵ چاپخانه در شهرستان‌ها.از ۱۳ چاپخانه تهران، ۱۰ چاپخانه حروفی و ۳ چاپخانه سنگی بودند.از ۲۵ چاپخانه شهرستان‌ها ۲۰ چاپخانه حروفی و ۵ چاپخانه سنگی بودند.
این ۲۵ چاپخانه در چه شهرستان‌هایی متمرکز بودند؟
۷ چاپخانه در تبریز،۵ چاپخانه در شیراز،۴ چاپخانه در اصفهان،۳ چاپخانه در مشهد و قزوین،یزد،کرمانشاه، همدان،رشت و انزلی هر کدام یک چاپخانه داشتند.
بعد از دوره قاجار چاپ چه وضعیتی پیدا کرد؟
باز هم با یک آمار،یک سال را برای شما می‌گویم.حدود یک دهه بعد از انقراض قاجار در ۱۳۱۳ یعنی هفتاد و دو سال پیش،۱۱۳ چاپخانه در ۲۰ نقطه کشور وجود داشت.۱۰۱ مطبعه سربی، ۱۲ مطبعه سنگی و تهران با ۴۲ چاپخانه(۳۹ سربی و ۳ سنگی)در صدر بود.
صنعت چاپ در بین سال‌های ۱۳۱۳ تا ۱۳۲۰ با چه تحولات عمده‌ای مواجه شد؟
دو سه تحول مهم در این باره زمانی رخ داد.نخست راه‌اندازی روتاتیو روزنامهء اطلاعات در ۱۳۱۴ و دیگری ورود ماشین حروف‌ریزی از آلمان در ۱۳۱۷ بوسیله کریم آزادی است.در این زمان،مطبعه مجلس و مطبعه قشون و شماری دیگر از چاپخانه‌ها پیش از شهریور ۱۳۲۰ افست‌دار شدند.
پس از شهریور ۱۳۲۰ صنعت چاپ با چه تحولاتی رو به رو شد؟
فعالان ۶۵ سال اخیر الحمد اللّه زنده‌اند و می‌توانید،سیر تحول این سال‌ها را از آنان بپرسید.
بدون دیدگاه